ahmetbeyler
Yeni Üye
Şu an gördüğünüz teknikleri okuyarak anlamlandırıyor olmanızın sebebi ortak bir alfabe kullanıyor olmamız. Bu yazı apayrı hallerde yazılsa bir daha tıpkı manaya sahip olurdu fakat kimse anlamazdı. İşte yazılı kültüre geçerek detaylarımizi kuşaktan nesile aktarabilmemizin sırrı burada yatıyor. Yazının icadı demek, alfabenin icadı ve bu biçimdece insanların bilgi aktarması demektir.
şüphesiz, günümüzde olduğu üzere birinci bulunduğu vakit da tüm alfabeler birebir değildi ve herkes tarafınca anlaşılamıyordu. Birinci alfabe iddia edebileceğiniz üzere sıradan formlardan oluşuyordu fakat gerekli olan yazı lisanını karşılıyordu. Vakit geçip de beşerler hayli daha fazla şey yazmak istedikleri vakit alfabe sistemleri de gelişti. Gelin alfabeyi kim, ne vakit ve nasıl buldu üzere merak edilen soruları biraz daha yakından, tüm bilgileriyla inceleyelim.
İçindekiler
Alfabe nedir, tipleri nelerdir?
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
Alfabe nasıl bulundu?
Alfabedeki harfler, neye göre sıralanır?
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler
Göktürk alfabesi
Arap alfabesi
Latin alfabesi
Kiril alfabesi
Eski Türk alfabesi
Temelden başlayalım; alfabe nedir, tipleri nelerdir?
Alfabe, kullanıldığı lisanda bir ses ya da bir manaya karşılık gelen harflerin tamamıdır. Bir alfabe, tek bir lisana ilişkin olabileceği üzere farklı lisanları konuşan toplumlar birebir alfabeyi kullanarak kendilerine mahsus lisanlar yazabilirler. Fonogram kullanan ve ideogram kullanan lisanlar olarak iki farklı çeşit alfabeden kelam edebiliriz.
Fonogram kullanan lisanların alfabelerinde tıpkı şu an kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi üzere her bir harf, bir sese karşılık gelir. Harfin bir manası olması gerekmez, sırf öteki harflerle yan yana gelince bir mana tabir eder. İdeogram kullanan lisanların yani Çince ve Japonda üzere lisanların alfabelerinde ise bir harf, bir tanıma sahiptir. Yani her bir simge, bir objeyi tabir eder. Her iki durumun da istisnaları vardır.
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
Birinci alfabenin ortaya çıkışı, yazının bulunması ile birebir periyoda denk gelir. Yazı, yaklaşık 5 bin yıl evvel Sümerler tarafınca bulunmuştur. Birebir biçimde alfabe de yazıyı bulan şahıslar tarafınca bulunmuştur. Çivi yazısı olarak isimlendirilen bu alfabe, Sümerlerden etkilenen Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlerde de kullanılmıştır.
Çivi yazısından daha sonra alfabe olarak isimlendirebileceğimiz birinci yazı Antik Mısır hiyerogliflerinde karşımıza çıkıyor. İdeogramatik olarak kabul edilen bu alfabede bariz biçimler, anlaşılır objeleri tanımlıyordu. Emsal bir alfabe ile Kolomb öncesi periyotta hayatış Maya uygarlığında karşılaşıyoruz. Güney Amerika alfabeleri olarak isimlendirilen bu yazıların Ege bölgesi kökenli olduğu düşünülüyor.
Günümüzdekine benzeyen çağdaş bir alfabe ise birinci sefer Fenikelilerde karşımıza çıkıyor. Mısır hiyerogliflerinden esinlenerek oluşturulan bu alfabe, fonogramatikti ve her bir form, bir sese karşılık geliyordu. Fenikeliler Akdeniz ve etrafındaki geniş alanda ticaret yaptıkları için bu alfabe kısa müddet ortasında Araplar, Yunanlılar, İbraniler ve Latinler içinde da yayılmıştır. Yani günümüzde kullandığımız Latin alfabesinin atası, Fenike alfabesidir.
Alfabe nasıl bulundu?
olağan olarak günümüzden binlerce yıl evvel yaşanmış bir olay olduğu için ‘evreka’ anını kimse tam olarak bilmiyor. Fakat yazı nasıl bulundu sorusunun cevabı, alfabe nasıl bulundu sorusunun da karşılığını veriyor. Alfabe olmadan yazı yazmanın imkansız olduğunu düşünürsek evvel ilkel bir alfabe bulunmuş ve ondan sonrasında ortaya bir metin çıkmış olabilir.
Yazının birinci kullanım hedefi, ticari hesaplar yapmaktı. Yani X şahsının X para borcu var demek için yazı bulundu. X şahsının kim olduğunu o tablete bakan herkes anlasın diye de bir alfabe oluşturuldu. Alfabenin ortak kabulü bu niçinle son derece değerlidir. Bir metnin kaleme alındığı alfabeyi sadece o kişi biliyorsa kelam konusu metin sırf bir karalama olarak görülür.
Sümer alfabesinin Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlere; Fenike alfabesinin ise Araplara, Yunanlılara, İbranilere ve Latinlere geçmesini düşündüğümüz vakit alfabenin bir birlik manasına da geldiğini bakılırsabiliriz. Bu açıdan incelediğimiz vakit günümüze kadar gelmiş olan alfabelerin, hükümran kültürler tarafınca dünyaya yayıldığını söylemek mümkün.
Alfabedeki harfler, neye bakılırsa sıralanır?
David Diringer tarafınca kaleme alınan The Alphabet: A Key to the History of Mankind isimli kitaba baktığımız vakit birinci alfabelerden biri olarak kabul edilen Mısır hiyerogliflerindeki harflerin, birbirini anımsatan objelerin yan yana gelmesi ile oluştuğunu görüyoruz. Yeni bulunan her harf, alfabenin sonuna ekleniyordu.
Pekala dünyada en yaygın kullanılan ve bizim de kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi neye nazaran sıralanıyor? Maalesef hiç bir fikrimiz yok. Mısırlılardan ilham alınarak harfler bir biçimde yan yana dizilmiş durumda. X, Y, Z üzere daha sonradan bulunan harfler, Romalılar vaktinde bilinen alfabenin sonuna eklendi. Sadece bizim alfabemizde olan Ğ, Ü, Ş, Ö, Ç üzere harfler ise onlara benzeyen en yakın harflerin yanına eklenmiştir.
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler:
Orhun alfabesi olarak da anılan Göktürk alfabesi, Türkçeye ilişkin en eski alfabe olarak bilinir. 4’ü ünlü, 34’ü ünsüz 38 harften oluşan bu alfabe sağdan sola gerçek yazılır. Bilge Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları da Göktürk alfabesi kullanarak yazılmıştır. Tıpkı alfabenin Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler ve Sekeller tarafınca kullanıldığı bilinmektedir.
Arap alfabesi:
10. yüzyıldan itibaren Türklerin İslamiyeti kabul etmesi ile birlikte Arap alfabesi kullanılmaya başlamıştır ve 1 Kasım 1928 tarihinde yapılan Harf Devrimi’ne kadar kullanılmıştır. 28 harften oluşan Arap alfabesi, sağdan sola hakikat yazılır. Küçük harf, büyük harf ve noktalama işareti yoktur. Osmanlıca, Arap ve Fars alfabesinin bir karışımıdır.
Latin alfabesi:
Osmanlı İmparatorluğu’nun ortadan kalkması ile kurulan çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nde halkın okuma-yazma oranını arttırmak gayesiyle 1 Kasım 1928 tarihinde Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun yayımlanarak Harf İhtilali gerçekleştirilmiştir. İhtilal ile birlikte kullanmaya başladığımız alfabe Latin asıllı Türk alfabesi olarak isimlendirilir zira 8 ünlü, 21 ünsüz harften oluşan bu alfabedeki harflerin bir kısmı sırf Türkçeye uygun olması için oluşturulmuştur. Yazıldığı üzere okunan bir alfabe olması ise dünyada az görülen bir durumdur.
Kiril alfabesi:
Yunan alfabesinden esinlenerek oluşturulmuş olan Kiril alfabesi, Slav lisanlarının yazımı için 9. yüzyılın başlarından beri kullanılmaktadır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği sonları ortasında yaşayan Türkler zarurî tutulduğu için Türkçeyi Kiril alfabesi ile yazmışlardır. Soldan sağa yanlışsız yazılan Kiril alfabesinde 11’i sesli olmak üzere 38 harf bulunmaktadır.
Eski Türk alfabesi:
8. yüzyılda kurulan Uygur Kağanlığı’nın kullandığı lisan olan Uygurcanın alfabesi eski Türk alfabesi ya da Uygur alfabesi olarak isimlendirilir. Çin’in sistematik bir soykırım uyguladığı Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşayan Türklerin resmi lisanı, 2016 yılından beri Uygurcadır. Kazakistan ve Özbekistan’da da Uygurca konuşanlar vardır. 18 harften oluşan Uygur alfabesi, sağdan sola hakikat yazılır.
Yazının temellerini oluşturan alfabeyi kim, ne vakit, nasıl buldu üzere merak edilen soruları yanıtladık ve Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerden bahsettik. Kaç farklı alfabe kullanmış olsak da binlerce yıldır kendi lisanı olan Türkçeyi konuşan bir millet olmak en büyük talihimiz.
şüphesiz, günümüzde olduğu üzere birinci bulunduğu vakit da tüm alfabeler birebir değildi ve herkes tarafınca anlaşılamıyordu. Birinci alfabe iddia edebileceğiniz üzere sıradan formlardan oluşuyordu fakat gerekli olan yazı lisanını karşılıyordu. Vakit geçip de beşerler hayli daha fazla şey yazmak istedikleri vakit alfabe sistemleri de gelişti. Gelin alfabeyi kim, ne vakit ve nasıl buldu üzere merak edilen soruları biraz daha yakından, tüm bilgileriyla inceleyelim.
İçindekiler
Alfabe nedir, tipleri nelerdir?
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
Alfabe nasıl bulundu?
Alfabedeki harfler, neye göre sıralanır?
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler
Göktürk alfabesi
Arap alfabesi
Latin alfabesi
Kiril alfabesi
Eski Türk alfabesi
Temelden başlayalım; alfabe nedir, tipleri nelerdir?
Alfabe, kullanıldığı lisanda bir ses ya da bir manaya karşılık gelen harflerin tamamıdır. Bir alfabe, tek bir lisana ilişkin olabileceği üzere farklı lisanları konuşan toplumlar birebir alfabeyi kullanarak kendilerine mahsus lisanlar yazabilirler. Fonogram kullanan ve ideogram kullanan lisanlar olarak iki farklı çeşit alfabeden kelam edebiliriz.
Fonogram kullanan lisanların alfabelerinde tıpkı şu an kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi üzere her bir harf, bir sese karşılık gelir. Harfin bir manası olması gerekmez, sırf öteki harflerle yan yana gelince bir mana tabir eder. İdeogram kullanan lisanların yani Çince ve Japonda üzere lisanların alfabelerinde ise bir harf, bir tanıma sahiptir. Yani her bir simge, bir objeyi tabir eder. Her iki durumun da istisnaları vardır.
Alfabeyi kim, ne vakit buldu?
Birinci alfabenin ortaya çıkışı, yazının bulunması ile birebir periyoda denk gelir. Yazı, yaklaşık 5 bin yıl evvel Sümerler tarafınca bulunmuştur. Birebir biçimde alfabe de yazıyı bulan şahıslar tarafınca bulunmuştur. Çivi yazısı olarak isimlendirilen bu alfabe, Sümerlerden etkilenen Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlerde de kullanılmıştır.
Çivi yazısından daha sonra alfabe olarak isimlendirebileceğimiz birinci yazı Antik Mısır hiyerogliflerinde karşımıza çıkıyor. İdeogramatik olarak kabul edilen bu alfabede bariz biçimler, anlaşılır objeleri tanımlıyordu. Emsal bir alfabe ile Kolomb öncesi periyotta hayatış Maya uygarlığında karşılaşıyoruz. Güney Amerika alfabeleri olarak isimlendirilen bu yazıların Ege bölgesi kökenli olduğu düşünülüyor.
Günümüzdekine benzeyen çağdaş bir alfabe ise birinci sefer Fenikelilerde karşımıza çıkıyor. Mısır hiyerogliflerinden esinlenerek oluşturulan bu alfabe, fonogramatikti ve her bir form, bir sese karşılık geliyordu. Fenikeliler Akdeniz ve etrafındaki geniş alanda ticaret yaptıkları için bu alfabe kısa müddet ortasında Araplar, Yunanlılar, İbraniler ve Latinler içinde da yayılmıştır. Yani günümüzde kullandığımız Latin alfabesinin atası, Fenike alfabesidir.
Alfabe nasıl bulundu?
olağan olarak günümüzden binlerce yıl evvel yaşanmış bir olay olduğu için ‘evreka’ anını kimse tam olarak bilmiyor. Fakat yazı nasıl bulundu sorusunun cevabı, alfabe nasıl bulundu sorusunun da karşılığını veriyor. Alfabe olmadan yazı yazmanın imkansız olduğunu düşünürsek evvel ilkel bir alfabe bulunmuş ve ondan sonrasında ortaya bir metin çıkmış olabilir.
Yazının birinci kullanım hedefi, ticari hesaplar yapmaktı. Yani X şahsının X para borcu var demek için yazı bulundu. X şahsının kim olduğunu o tablete bakan herkes anlasın diye de bir alfabe oluşturuldu. Alfabenin ortak kabulü bu niçinle son derece değerlidir. Bir metnin kaleme alındığı alfabeyi sadece o kişi biliyorsa kelam konusu metin sırf bir karalama olarak görülür.
Sümer alfabesinin Asur, Babil, Elam, Akad, Hitit üzere medeniyetlere; Fenike alfabesinin ise Araplara, Yunanlılara, İbranilere ve Latinlere geçmesini düşündüğümüz vakit alfabenin bir birlik manasına da geldiğini bakılırsabiliriz. Bu açıdan incelediğimiz vakit günümüze kadar gelmiş olan alfabelerin, hükümran kültürler tarafınca dünyaya yayıldığını söylemek mümkün.
Alfabedeki harfler, neye bakılırsa sıralanır?
David Diringer tarafınca kaleme alınan The Alphabet: A Key to the History of Mankind isimli kitaba baktığımız vakit birinci alfabelerden biri olarak kabul edilen Mısır hiyerogliflerindeki harflerin, birbirini anımsatan objelerin yan yana gelmesi ile oluştuğunu görüyoruz. Yeni bulunan her harf, alfabenin sonuna ekleniyordu.
Pekala dünyada en yaygın kullanılan ve bizim de kullanmakta olduğumuz Latin alfabesi neye nazaran sıralanıyor? Maalesef hiç bir fikrimiz yok. Mısırlılardan ilham alınarak harfler bir biçimde yan yana dizilmiş durumda. X, Y, Z üzere daha sonradan bulunan harfler, Romalılar vaktinde bilinen alfabenin sonuna eklendi. Sadece bizim alfabemizde olan Ğ, Ü, Ş, Ö, Ç üzere harfler ise onlara benzeyen en yakın harflerin yanına eklenmiştir.
Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler:
- Göktürk alfabesi
- Arap alfabesi
- Latin alfabesi
- Kiril alfabesi
- Eski Türk alfabesi
Orhun alfabesi olarak da anılan Göktürk alfabesi, Türkçeye ilişkin en eski alfabe olarak bilinir. 4’ü ünlü, 34’ü ünsüz 38 harften oluşan bu alfabe sağdan sola gerçek yazılır. Bilge Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları da Göktürk alfabesi kullanarak yazılmıştır. Tıpkı alfabenin Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler ve Sekeller tarafınca kullanıldığı bilinmektedir.
Arap alfabesi:
10. yüzyıldan itibaren Türklerin İslamiyeti kabul etmesi ile birlikte Arap alfabesi kullanılmaya başlamıştır ve 1 Kasım 1928 tarihinde yapılan Harf Devrimi’ne kadar kullanılmıştır. 28 harften oluşan Arap alfabesi, sağdan sola hakikat yazılır. Küçük harf, büyük harf ve noktalama işareti yoktur. Osmanlıca, Arap ve Fars alfabesinin bir karışımıdır.
Latin alfabesi:
Osmanlı İmparatorluğu’nun ortadan kalkması ile kurulan çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nde halkın okuma-yazma oranını arttırmak gayesiyle 1 Kasım 1928 tarihinde Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun yayımlanarak Harf İhtilali gerçekleştirilmiştir. İhtilal ile birlikte kullanmaya başladığımız alfabe Latin asıllı Türk alfabesi olarak isimlendirilir zira 8 ünlü, 21 ünsüz harften oluşan bu alfabedeki harflerin bir kısmı sırf Türkçeye uygun olması için oluşturulmuştur. Yazıldığı üzere okunan bir alfabe olması ise dünyada az görülen bir durumdur.
Kiril alfabesi:
Yunan alfabesinden esinlenerek oluşturulmuş olan Kiril alfabesi, Slav lisanlarının yazımı için 9. yüzyılın başlarından beri kullanılmaktadır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği sonları ortasında yaşayan Türkler zarurî tutulduğu için Türkçeyi Kiril alfabesi ile yazmışlardır. Soldan sağa yanlışsız yazılan Kiril alfabesinde 11’i sesli olmak üzere 38 harf bulunmaktadır.
Eski Türk alfabesi:
8. yüzyılda kurulan Uygur Kağanlığı’nın kullandığı lisan olan Uygurcanın alfabesi eski Türk alfabesi ya da Uygur alfabesi olarak isimlendirilir. Çin’in sistematik bir soykırım uyguladığı Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşayan Türklerin resmi lisanı, 2016 yılından beri Uygurcadır. Kazakistan ve Özbekistan’da da Uygurca konuşanlar vardır. 18 harften oluşan Uygur alfabesi, sağdan sola hakikat yazılır.
Yazının temellerini oluşturan alfabeyi kim, ne vakit, nasıl buldu üzere merak edilen soruları yanıtladık ve Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerden bahsettik. Kaç farklı alfabe kullanmış olsak da binlerce yıldır kendi lisanı olan Türkçeyi konuşan bir millet olmak en büyük talihimiz.