ahmetbeyler
Yeni Üye
Osmanlı’da şimdi her insanın kullandığı, tabir yerindeyse halk içinde bir köprü bile kuran ve maneviyat da içeren fesin; ortaya çıkışı, Türklere ulaşması, alışma süreci ve kaldırılmasına kadar ilerleyen süreci sizlerle birlikte inceleyeceğiz.
Gelin artık daima birlikte fesin pek fazla bilinmeyen özelliklerine ve tuhaf öyküsüne bir göz atalım.
Bir devir insanların başından düşürmediği fes, aslında yalnızca bir kentin adı
Fes kenti
Osmanlı’ya yaklaşık 1825’li senelerda gelen fese, birinci sefer Fas’ın Fes kentinde üretildiği için fes ismi verildi. Farklı lisanlardaki kullanmasından ötürü fese “fez” ya da fés diyen toplumlar olsa da genel olarak dünyada fes olarak bilinir.
Yeni ve çağdaş ordunun, yeni ve çağdaş bir teçhizata gereksinimi vardı. Fes de bu gereksinim için adeta biçilmiş bir kaftandı
Asakir-i Mansure-i Muhammedîye
Osmanlı’ya 463 yıl boyunca büyük hizmetler veren Yeniçeri Ocağı, ömrünün son senelerında devletin çıkarlarını düşünmeyen davranışları sebebiyle Vaka-i Hayriye (hayırlı olay) ile birlikte 1826’da II. Mahmud tarafınca kaldırıldı.
Yeniçeri Ocağı yerine, yeni ve çağdaş bir ordu fikriyle Asakir-i Mansure-i Muhammedîye ordusu kuruldu. Tıpkı Yeniçeriler üzere bu ordunun da bir kılık kıyafet kültürü olmalıydı ve bu eksiklik de Kaptan-ı Derya Koca Hüsrev Paşa’nın Fas/Tunus seferinden dönüşünde birlikteinde getirdiği fesler ile tamamlandı.
Genç Osman Dönemi’nde de bir şapka ihtilali denendi ama halk tarafınca dini münasebetlerle kabul görmedi
II. (Genç) Osman
Osmanlı’da yenilikçi padişah deyince akla gelen birinci isimlerden olan II. (Genç) Osman, tahtta kaldığı müddet boyunca Avrupai üslupta giyindi. Bilim ve ilim insanları ile öteki yöneticiler de II. Osman’a riayet etse de halk bilhassa de namaz esnasında siperli şapkaların sorun çıkarması sebebiyle bu yenilikleri benimseyemedi.
Gelgelelim II. Mahmud Dönemi’nde ordunun fes takmasından daha sonra yazılan ferman ile neredeyse her insanın fes kullanımı mecburî oldu. Yazılan ferman ile sadece din alimleri ve din erkeklerinın sarık takmasına müsaade verilmişti
Halk, başta fes için isyan etse de namazda sorun çıkarmamasından ötürü kısa müddette benimsendi
Daha evvelki ıslahatlarda namaz esnasında alnın secdeye değmesini engellediği için reddedilen şapka ıslahatı, bu kez fesin namaza uygun olmasından ötürü halkta karşılık buldu lakin bu süreç bile sancılı bir müddetçti. Sürecin sancılı olmasının altında bu ıslahatın dine bir daha uygun olmadığı öne sürülen sebebi yatıyordu. her neyse ki büyük çoğunluk fesi kabul etti ve gündelik ömürde fes kullanılır oldu.
Fes bir yandan birlik ve birliktelik sağlarken bir yandan da insanları ötekileştirdi
Fesin yeni orduda kullanılması dışında ferman çıkarılıp her insanın kullanımı koşul olsa da gelişmeler pek de istendiği üzere devam etmedi. Kimi kısımların fesi din dışı olarak yorumlayıp kullanmayı reddettiğinden bahsetmiştik. Fesi reddeden kesitler genelde kırsal kesim olduğu için fesli ve sarıklı ismi altında iki sınıf oluştu. Bu düreçte kırsal kesim “sarıklı” olarak anılmaya başlandı.
İlk başlarda yöneticiler dışında herkes birebir fesleri kullanırken; çabucak sonrasındalarda tercih edilen fes modeli ve rengine nazaran insanların mesleği, memleketi ve inancı üzere etkenler öne çıkar oldu. Bu da fesin temelinde yatan birleştirici gücün azalmasına sebep oldu.
Fes vakit içinde o kadar epey önemli bir sıkıntıya dönüştü ki Fes Bakanlığı bile kuruldu
Feshane-i Amire
Fes kullanmasının mecburi kılınması üzerine önemli bir fes muhtaçlığı oluşmuştu. Görülen gerek üzerine fesin nerede ve nasıl kullanacağına, kimin hangi renk ve model tercih etmesi gerektiğine ve halkın fes gereksinimine üretim ile karşılık vermek için Fes Bakanlığı bile kuruldu.
Fes Bakanlığı’nın birinci işi, önemli bir fes üretme merkezi kurmaktı ve bu muhtaçlık da günümüzde İstanbul’un Eyüpsultan ilçesine bağlı Feshane semtine de ismini veren yerde Feshane-i Amire kurularak giderildi. sonrasındasında Anadolu’nun çeşitli yerlerinde de fes üretim yerleri açıldı.
Fes deyip geçmeyin, her fesin kendi ortasında mana ve değeri var
Kırmızı çuha ve kızılcıktan rengini alan, genelde merinos koyununun tüyü ve keçeden üretilen fesin bir fazlaca modeli ve rengi bulunuyordu.
Bu modeller içerisinde ismi en epeyce ön plana çıkanlar ise arabi, sıfır numara, yâr tekmesi, kuş yuvası, ayıp kapayan, kel örten, limon kabuğu, saksı tabanı, yandım Allah, horoz ibiği, tabla fes ve zuhaf modelleriydi.
Model isimleri genelde fiziki görünümden ötürü koyulan isimlerdi. Örneğin kel örten modeli, saçı olmayan şahısların başını büsbütün kapattığı için kel örten ismini almıştı.
Genç kızların en çok beğendiği model de var, ağır ağabeylerin tercihi de…
Nasıl ki günümüzde kravat, daha resmî görünmenin püf noktasıysa, geçmişte de fes tıpkı nazaranvi görüyordu. Hatta geçmiş kaynaklar, fesin püskülsüz olmasının günümüzde kravatsız gezmeye benzediğini söyler. Yani fes kadar, fesin püskülü de büyük değer taşımaktadır.
Püskülün öne hakikat atılması, serseri ve ağır ağabey takılan bireylerin tercihiydi. Toplum tarafınca en güzel karşılanan püskül, fesin art tarafında bulunan ve uzunluğu enseye kadar olan püsküldü. Genç kızlar ise en epeyce sağa sola sallanan püsküllü delikanlılardan hoşlanırdı.
Bana fesini söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim desek yeridir
Osmanlı’da insanların taktığı fes, kişiyi ele veren feslerdendi. Örneğin halk, kızılcık rengi fes kullanırken; hafiyeler narçiçeği rengi fes kullanırdı. Her padişahın kendine has bir fes modeli vardı ve modellere padişahların isimleri verilirdi. Askerlerin feslerinde çeşitli semboller de bulunurdu.
Arnavut kökenli kişiler beyaz renk fes kullanırken; II. Dünya Savaşı’nda Bosna’da Nazi destekçileri SS logolu fesler kullanıyordu. Birleşik Krallık ordusuna hizmet eden siyahiler ise siyah fes takarlardı. Pakistan’da 1960’lı senelera kadar yeşil fes kullanılırken; Hindistanlı siyasetçi Mahmood Ali ise olağan feslere oranla daha uzun ve püskülsüz bir fes kullanırdı.
Yaklaşık 100 yıl evvel terk ettiğimiz fesin Osmanlı’daki ömrü de 100 yıl kadardı
Batı devletlerinin mizah organlarında bugün hala tembellik ve avanta hayat olarak lanse edilen fes, Birleşik Krallık kökenli ünlü komedyen Tommy Cooper tarafınca daha komik olmak için kullanılırdı. Günümüzde Fas, Endonezya ve Nijerya üzere çeşitli İslam devletlerinin liderleri, resmî olarak fes kullanmaya devam etmektedir.
Bonus: Püsküllü bela…
Tarkan’ın “Şımarık” müziğinde da geçen ve gündelik hayatta sıkça kullandığımız tabirlerin başında gelen “püsküllü bela”, Türk Lisan Kurumu tarafınca “büyük külfet, ziyan veren kimse yahut şey” olarak açıklanmaktadır. Ne var ki bu tabirin de kıssası Osmanlı Dönemi’ne kadar uzanmaktadır.
Osmanlı’da bilhassa devlet memurları ve kontrol esnasında halkın püskülleri düzgün olmalıydı fakat püsküller sık sık rüzgarın azizliğine uğrayıp dağılır ve bozulurdu. Bundan ötürü püsküller gün ortasında bir epeyce defa tarak ile düzeltilir hatta köşe başlarında tarak ile bekleyen çocuklar bu işten para bile kazanırdı. Bu durum vakit içinde püskülün yarattığı büyük ıstıraptan ötürü “püsküllü bela” tabirine dönüşmüştür.
Peki ya sizler fesin pek fazla bilinmeyen bu öyküsü hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 /
Gelin artık daima birlikte fesin pek fazla bilinmeyen özelliklerine ve tuhaf öyküsüne bir göz atalım.
Bir devir insanların başından düşürmediği fes, aslında yalnızca bir kentin adı
Fes kenti
Osmanlı’ya yaklaşık 1825’li senelerda gelen fese, birinci sefer Fas’ın Fes kentinde üretildiği için fes ismi verildi. Farklı lisanlardaki kullanmasından ötürü fese “fez” ya da fés diyen toplumlar olsa da genel olarak dünyada fes olarak bilinir.
Yeni ve çağdaş ordunun, yeni ve çağdaş bir teçhizata gereksinimi vardı. Fes de bu gereksinim için adeta biçilmiş bir kaftandı
Asakir-i Mansure-i Muhammedîye
Osmanlı’ya 463 yıl boyunca büyük hizmetler veren Yeniçeri Ocağı, ömrünün son senelerında devletin çıkarlarını düşünmeyen davranışları sebebiyle Vaka-i Hayriye (hayırlı olay) ile birlikte 1826’da II. Mahmud tarafınca kaldırıldı.
Yeniçeri Ocağı yerine, yeni ve çağdaş bir ordu fikriyle Asakir-i Mansure-i Muhammedîye ordusu kuruldu. Tıpkı Yeniçeriler üzere bu ordunun da bir kılık kıyafet kültürü olmalıydı ve bu eksiklik de Kaptan-ı Derya Koca Hüsrev Paşa’nın Fas/Tunus seferinden dönüşünde birlikteinde getirdiği fesler ile tamamlandı.
Genç Osman Dönemi’nde de bir şapka ihtilali denendi ama halk tarafınca dini münasebetlerle kabul görmedi
II. (Genç) Osman
Osmanlı’da yenilikçi padişah deyince akla gelen birinci isimlerden olan II. (Genç) Osman, tahtta kaldığı müddet boyunca Avrupai üslupta giyindi. Bilim ve ilim insanları ile öteki yöneticiler de II. Osman’a riayet etse de halk bilhassa de namaz esnasında siperli şapkaların sorun çıkarması sebebiyle bu yenilikleri benimseyemedi.
Gelgelelim II. Mahmud Dönemi’nde ordunun fes takmasından daha sonra yazılan ferman ile neredeyse her insanın fes kullanımı mecburî oldu. Yazılan ferman ile sadece din alimleri ve din erkeklerinın sarık takmasına müsaade verilmişti
Halk, başta fes için isyan etse de namazda sorun çıkarmamasından ötürü kısa müddette benimsendi
Daha evvelki ıslahatlarda namaz esnasında alnın secdeye değmesini engellediği için reddedilen şapka ıslahatı, bu kez fesin namaza uygun olmasından ötürü halkta karşılık buldu lakin bu süreç bile sancılı bir müddetçti. Sürecin sancılı olmasının altında bu ıslahatın dine bir daha uygun olmadığı öne sürülen sebebi yatıyordu. her neyse ki büyük çoğunluk fesi kabul etti ve gündelik ömürde fes kullanılır oldu.
Fes bir yandan birlik ve birliktelik sağlarken bir yandan da insanları ötekileştirdi
Fesin yeni orduda kullanılması dışında ferman çıkarılıp her insanın kullanımı koşul olsa da gelişmeler pek de istendiği üzere devam etmedi. Kimi kısımların fesi din dışı olarak yorumlayıp kullanmayı reddettiğinden bahsetmiştik. Fesi reddeden kesitler genelde kırsal kesim olduğu için fesli ve sarıklı ismi altında iki sınıf oluştu. Bu düreçte kırsal kesim “sarıklı” olarak anılmaya başlandı.
İlk başlarda yöneticiler dışında herkes birebir fesleri kullanırken; çabucak sonrasındalarda tercih edilen fes modeli ve rengine nazaran insanların mesleği, memleketi ve inancı üzere etkenler öne çıkar oldu. Bu da fesin temelinde yatan birleştirici gücün azalmasına sebep oldu.
Fes vakit içinde o kadar epey önemli bir sıkıntıya dönüştü ki Fes Bakanlığı bile kuruldu
Feshane-i Amire
Fes kullanmasının mecburi kılınması üzerine önemli bir fes muhtaçlığı oluşmuştu. Görülen gerek üzerine fesin nerede ve nasıl kullanacağına, kimin hangi renk ve model tercih etmesi gerektiğine ve halkın fes gereksinimine üretim ile karşılık vermek için Fes Bakanlığı bile kuruldu.
Fes Bakanlığı’nın birinci işi, önemli bir fes üretme merkezi kurmaktı ve bu muhtaçlık da günümüzde İstanbul’un Eyüpsultan ilçesine bağlı Feshane semtine de ismini veren yerde Feshane-i Amire kurularak giderildi. sonrasındasında Anadolu’nun çeşitli yerlerinde de fes üretim yerleri açıldı.
Fes deyip geçmeyin, her fesin kendi ortasında mana ve değeri var
Kırmızı çuha ve kızılcıktan rengini alan, genelde merinos koyununun tüyü ve keçeden üretilen fesin bir fazlaca modeli ve rengi bulunuyordu.
Bu modeller içerisinde ismi en epeyce ön plana çıkanlar ise arabi, sıfır numara, yâr tekmesi, kuş yuvası, ayıp kapayan, kel örten, limon kabuğu, saksı tabanı, yandım Allah, horoz ibiği, tabla fes ve zuhaf modelleriydi.
Model isimleri genelde fiziki görünümden ötürü koyulan isimlerdi. Örneğin kel örten modeli, saçı olmayan şahısların başını büsbütün kapattığı için kel örten ismini almıştı.
Genç kızların en çok beğendiği model de var, ağır ağabeylerin tercihi de…
Nasıl ki günümüzde kravat, daha resmî görünmenin püf noktasıysa, geçmişte de fes tıpkı nazaranvi görüyordu. Hatta geçmiş kaynaklar, fesin püskülsüz olmasının günümüzde kravatsız gezmeye benzediğini söyler. Yani fes kadar, fesin püskülü de büyük değer taşımaktadır.
Püskülün öne hakikat atılması, serseri ve ağır ağabey takılan bireylerin tercihiydi. Toplum tarafınca en güzel karşılanan püskül, fesin art tarafında bulunan ve uzunluğu enseye kadar olan püsküldü. Genç kızlar ise en epeyce sağa sola sallanan püsküllü delikanlılardan hoşlanırdı.
Bana fesini söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim desek yeridir
Osmanlı’da insanların taktığı fes, kişiyi ele veren feslerdendi. Örneğin halk, kızılcık rengi fes kullanırken; hafiyeler narçiçeği rengi fes kullanırdı. Her padişahın kendine has bir fes modeli vardı ve modellere padişahların isimleri verilirdi. Askerlerin feslerinde çeşitli semboller de bulunurdu.
Arnavut kökenli kişiler beyaz renk fes kullanırken; II. Dünya Savaşı’nda Bosna’da Nazi destekçileri SS logolu fesler kullanıyordu. Birleşik Krallık ordusuna hizmet eden siyahiler ise siyah fes takarlardı. Pakistan’da 1960’lı senelera kadar yeşil fes kullanılırken; Hindistanlı siyasetçi Mahmood Ali ise olağan feslere oranla daha uzun ve püskülsüz bir fes kullanırdı.
Yaklaşık 100 yıl evvel terk ettiğimiz fesin Osmanlı’daki ömrü de 100 yıl kadardı
- Endonezya’nın günümüzdeki Devlet Lideri Joko Widodo ve komedyen Tommy Cooper
Batı devletlerinin mizah organlarında bugün hala tembellik ve avanta hayat olarak lanse edilen fes, Birleşik Krallık kökenli ünlü komedyen Tommy Cooper tarafınca daha komik olmak için kullanılırdı. Günümüzde Fas, Endonezya ve Nijerya üzere çeşitli İslam devletlerinin liderleri, resmî olarak fes kullanmaya devam etmektedir.
Bonus: Püsküllü bela…
Tarkan’ın “Şımarık” müziğinde da geçen ve gündelik hayatta sıkça kullandığımız tabirlerin başında gelen “püsküllü bela”, Türk Lisan Kurumu tarafınca “büyük külfet, ziyan veren kimse yahut şey” olarak açıklanmaktadır. Ne var ki bu tabirin de kıssası Osmanlı Dönemi’ne kadar uzanmaktadır.
Osmanlı’da bilhassa devlet memurları ve kontrol esnasında halkın püskülleri düzgün olmalıydı fakat püsküller sık sık rüzgarın azizliğine uğrayıp dağılır ve bozulurdu. Bundan ötürü püsküller gün ortasında bir epeyce defa tarak ile düzeltilir hatta köşe başlarında tarak ile bekleyen çocuklar bu işten para bile kazanırdı. Bu durum vakit içinde püskülün yarattığı büyük ıstıraptan ötürü “püsküllü bela” tabirine dönüşmüştür.
Peki ya sizler fesin pek fazla bilinmeyen bu öyküsü hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 /