ahmetbeyler
Yeni Üye
Amerikan sinemalarında ailelerin banliyölerde meskenlerinin olduğunu nazaranbiliyoruz. O periyotta hemen her ABD’li, Sims oynar üzere hayata bir mesken alarak atılıyordu. Dünyanın geri kalanında refah düzeyi eşit olmasa da, insanların temel muhtaçlıklarını karşılayabildiğini görmek mümkündü.
Bu durumun fazlaca sıradançe açıklanabilir bir sebebi vardı: Paraların karşılığı altın ve kıymetli metaller olarak saklanıyordu. Yani cebinizdeki 1 liranın 1 altınlık karşılığı bulunuyordu. Haliyle bütün sistem bir istikrara bağlıydı ve bu istikrar, altın üzerine kurulmuştu. 1971 yılında ise karşıt bir piramite benzetebileceğimiz mali sistemin temel taşı olan altın, sistemden kaldırıldı.
Her şeyi başlatan adamı tanıyalım: Richard Nixon
ABD-Çin münasebetlerini başlatan, ülkeyi Vietnam’dan çıkartan ve ülkenin kimi muhtaçlık duyduğu ıslahatları yapan bir lider, olağan kaideler altında ABD’de göklere çıkarılırdı. Nixon ise bir fazlaca listede ABD’nin gelmiş geçmiş en makûs başkanları içinde anılıyor. Kendisi bir epeyce skandala karışan, meşhur Watergate skandalı daha sonrasında da istifa eden bir lider. Devrindeki en büyük hatasıysa -dünyaya olan tesirine baktığımızda- altın standardını başına nazaran sonlandırmış olması.
Nixon periyodunda bütün paraların karşılığı altın olarak tutuluyordu ve altın demek, ABD hazinesi demekti. İkinci Dünya Savaşı ve daha sonrasında toparlanmak isteyen ülkelerin altınları ABD’nin olmuştu. Dünyadaki her 3 gram altının 2 gramı ABD’de idi. Avrupa ülkeleri ayağa kalkarken, elde ettikleri yeni refahı da ABD’den altınlarını geri alarak kendi paralarını güçlendirmeye kullanıyorlardı. Bu durum elbette ki dolara rakip istemeyen ABD’yi rahatsız etmeye başladı. Richard Nixon, bu duruma tahlil olarak Bretton Woods sistemini çökertecek olan bir karar aldı ve ABD’nin artık bastığı dolara karşılık olarak altın bulundurmaya gerek duymadığını ilan etti. Bu da altın standardının sonunu getirdi.
Bretton Woods nedir?
Aslında küçük bir kasaba olan Bretton Woods’ta 1944 yılında Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı gerçekleştirilmişti. Bu görüşmelerde ünlü iktisatçı Keynes, Bankor isminde bir para fikrini ortaya attı. Uluslararası Para Sistemi (UPS) ismi verilen sistemde, memleketler arası bir yapı, altına karşılık Bankor diye bir para üretecekti. Bu para üzerinden milletlerarası ticaret yapılacak, bankor pahası altına bakılırsa belirlenecektı. ABD’li White ise sistemi kabul etti lakin tek bir koşulla, Bankor yerine ABD Merkez Bankası tarafınca basılan ABD Doları kullanılacaktı. Buna da White Planı denildi. Daha savaş bitmeden 44 ülke White Planı’na dahil oldu. Temelde bu sistem sırf bankor yerine dolar kullanıyordu. Ne var ki savaş daha sonrası sermaye ihracatını arttıran ABD’nin kullandığı doların fiyatı sürekli arttı.
Savaşlar değerli şeylerdir. Vietnam Savaşı da ABD için hiç ucuz olmadı. Bunun kararı olarak ABD, sermaye gücünü azaltma pahasına para basma yoluna gitti. Doların bedeli düştükçe, dolara endeksli olan para üniteleri de dalgalanmaya başladı.
Bazı şahıslar 1971’de yaşanmaya başlayan ekonomik kırılmayı Bretton Woods’a bağlarken, kimi şahısların mevzuya yaklaşımları farklı olabiliyor. Bu yazıda altın standardından vazgeçilmiş olmasının öne çıkarılmasının sebebi ise bir manada paraların artık bir karşılığı olmaksızın ABD dolarına bağlanması. Bir manada gereç olmayan para ortaya çıkmaya başladı.
1971’e dönmeden, “Materyal olmayan para?” nedir?
“Para geldiği üzere gidiyor, cüzdanımızda gördüğümüz yok” diyenlerden misiniz? Teknik olarak cebinizde para olması, olmamasından fazlaca daha az bir ihtimal. Çünkü dünya üzerinde nakit olarak bulabileceğiniz para, piyasalardaki toplam paranın %10’undan epey az daha fazla. Bunu ayırmış olalım, çünkü kıssanın buradan daha sonrasında, bir karşılığı olmayan paranın bize neler yaptığını bakılırsaceğiz.
Bir öteki kıymetli nokta da birazdan nazaranceğimiz grafikler ABD’ye ilişkin. Bizde durum daha vahim. Ortada muhtıradır, darbedir, darbe teşebbüsüdür, ekonomik krizdir ne var ise gördüğümüz için durum daha dramatik.
1971 yılındaki değişikliklerin yarattığı kırılmalara gelin birlikte bakalım:
Her geçen gün daha da artıyor: Eşitsizlik
Yukarıdaki grafiğin ne anlattığını açıklayayım evvel. 1971 yılına kadar bütün çizgiler aşağı üst tıpkı biçimde ilerlerken, 1971 yılından daha sonra kişi başına düşen ulusal gelir (Real GDP per capita), gitgide artıyor. Ne hoş değil mi? Hoş natürel fakat o alttaki kırmızı çizgi var ya, hah işte o maaşlı çalışanların medyan maaşı. Yani bütün maaşları üstten aşağı yazınca ortada kalan kıymet her neyse medyan maaş o oluyor. Kişi başına düşen maaş daima yükselmiş fakat medyan bedel birebir kalmış durumda.
Eskiden canavar olarak çizilen “enflasyon”
Bir periyot ülkemizde her gazetenin, her haber yayınının bir numaralı konusu enflasyon canavarıydı. 1971 yılından evvel sabit giden kümülatif enflasyon, sadece 50 yılda on katına çıktı. Değeri 10 sent olan herhangi bir şeyin fiyatı vakit içerisinde 1 dolara geldi.
Bu da bilinen adıyla TÜFE, yani tüketici fiyat endeksi grafiği. 1971 yazan çizgiden daha sonra fiyatların nasıl hareket ettiğini gorebilmek mümkün. 1971’den daha sonra fiyat artışları epeyce daha fazla oluyor.
Bir de “emlak” kanadına bakalım
Favori grafiğim bu. Ortalama gelire sahip bir kişinin, ortalama mesken alması için gereken süreyi buradan gorebiliriz. 1971’dilk evvel 2.4 yıl olan bu mühlet, vakit içerisinde 7 yıla kadar çıkmış durumda. Konut kiralarının meblağlarında da emsal bir durum kelam konusu, konut kiraları bu süreçte 6 katına çıktı. Maaşların aşağı üst birebir düzeyde seyrettiğini de hatırladığımızda, maaştan konut almaya ayırabileceğimiz para da azalıyor.
Altından vazgeçmek bu kadar değişime niye olabilir mi?
Dünyadaki bütün para karşılıksız basılabilen kağıtlara yahut fizikî karşılığı olmayan prestiji paraya (fiat para) dayalı sistemde büyüme epey süratli olabiliyor. Sonuçta merkez bankaları serbestça para basabilme hakkına kavuşuyor. Hükümetler de haliyle istedikleri kadar parayı kullanabiliyor. Bu da global manada bakınca, bilhassa parasının gücü olan ülkelerin çılgınca borç yaratıp bu borçla büyümelerini görüyoruz.
Paranın kıymeti de düştükçe enflasyon daha da tesirli olmaya başladı. Varlıklı ise zenginleşmesini arttırarak devam etti. Enflasyon ise insanların alım güçlerini eritmeye başladı. Maaşlar artarken maaşların alabildiği şeylerin sayısı azaldı.
Bu durumun fazlaca sıradançe açıklanabilir bir sebebi vardı: Paraların karşılığı altın ve kıymetli metaller olarak saklanıyordu. Yani cebinizdeki 1 liranın 1 altınlık karşılığı bulunuyordu. Haliyle bütün sistem bir istikrara bağlıydı ve bu istikrar, altın üzerine kurulmuştu. 1971 yılında ise karşıt bir piramite benzetebileceğimiz mali sistemin temel taşı olan altın, sistemden kaldırıldı.
Her şeyi başlatan adamı tanıyalım: Richard Nixon
ABD-Çin münasebetlerini başlatan, ülkeyi Vietnam’dan çıkartan ve ülkenin kimi muhtaçlık duyduğu ıslahatları yapan bir lider, olağan kaideler altında ABD’de göklere çıkarılırdı. Nixon ise bir fazlaca listede ABD’nin gelmiş geçmiş en makûs başkanları içinde anılıyor. Kendisi bir epeyce skandala karışan, meşhur Watergate skandalı daha sonrasında da istifa eden bir lider. Devrindeki en büyük hatasıysa -dünyaya olan tesirine baktığımızda- altın standardını başına nazaran sonlandırmış olması.
Nixon periyodunda bütün paraların karşılığı altın olarak tutuluyordu ve altın demek, ABD hazinesi demekti. İkinci Dünya Savaşı ve daha sonrasında toparlanmak isteyen ülkelerin altınları ABD’nin olmuştu. Dünyadaki her 3 gram altının 2 gramı ABD’de idi. Avrupa ülkeleri ayağa kalkarken, elde ettikleri yeni refahı da ABD’den altınlarını geri alarak kendi paralarını güçlendirmeye kullanıyorlardı. Bu durum elbette ki dolara rakip istemeyen ABD’yi rahatsız etmeye başladı. Richard Nixon, bu duruma tahlil olarak Bretton Woods sistemini çökertecek olan bir karar aldı ve ABD’nin artık bastığı dolara karşılık olarak altın bulundurmaya gerek duymadığını ilan etti. Bu da altın standardının sonunu getirdi.
Bretton Woods nedir?
Aslında küçük bir kasaba olan Bretton Woods’ta 1944 yılında Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı gerçekleştirilmişti. Bu görüşmelerde ünlü iktisatçı Keynes, Bankor isminde bir para fikrini ortaya attı. Uluslararası Para Sistemi (UPS) ismi verilen sistemde, memleketler arası bir yapı, altına karşılık Bankor diye bir para üretecekti. Bu para üzerinden milletlerarası ticaret yapılacak, bankor pahası altına bakılırsa belirlenecektı. ABD’li White ise sistemi kabul etti lakin tek bir koşulla, Bankor yerine ABD Merkez Bankası tarafınca basılan ABD Doları kullanılacaktı. Buna da White Planı denildi. Daha savaş bitmeden 44 ülke White Planı’na dahil oldu. Temelde bu sistem sırf bankor yerine dolar kullanıyordu. Ne var ki savaş daha sonrası sermaye ihracatını arttıran ABD’nin kullandığı doların fiyatı sürekli arttı.
Savaşlar değerli şeylerdir. Vietnam Savaşı da ABD için hiç ucuz olmadı. Bunun kararı olarak ABD, sermaye gücünü azaltma pahasına para basma yoluna gitti. Doların bedeli düştükçe, dolara endeksli olan para üniteleri de dalgalanmaya başladı.
Bazı şahıslar 1971’de yaşanmaya başlayan ekonomik kırılmayı Bretton Woods’a bağlarken, kimi şahısların mevzuya yaklaşımları farklı olabiliyor. Bu yazıda altın standardından vazgeçilmiş olmasının öne çıkarılmasının sebebi ise bir manada paraların artık bir karşılığı olmaksızın ABD dolarına bağlanması. Bir manada gereç olmayan para ortaya çıkmaya başladı.
1971’e dönmeden, “Materyal olmayan para?” nedir?
“Para geldiği üzere gidiyor, cüzdanımızda gördüğümüz yok” diyenlerden misiniz? Teknik olarak cebinizde para olması, olmamasından fazlaca daha az bir ihtimal. Çünkü dünya üzerinde nakit olarak bulabileceğiniz para, piyasalardaki toplam paranın %10’undan epey az daha fazla. Bunu ayırmış olalım, çünkü kıssanın buradan daha sonrasında, bir karşılığı olmayan paranın bize neler yaptığını bakılırsaceğiz.
Bir öteki kıymetli nokta da birazdan nazaranceğimiz grafikler ABD’ye ilişkin. Bizde durum daha vahim. Ortada muhtıradır, darbedir, darbe teşebbüsüdür, ekonomik krizdir ne var ise gördüğümüz için durum daha dramatik.
1971 yılındaki değişikliklerin yarattığı kırılmalara gelin birlikte bakalım:
Her geçen gün daha da artıyor: Eşitsizlik
Yukarıdaki grafiğin ne anlattığını açıklayayım evvel. 1971 yılına kadar bütün çizgiler aşağı üst tıpkı biçimde ilerlerken, 1971 yılından daha sonra kişi başına düşen ulusal gelir (Real GDP per capita), gitgide artıyor. Ne hoş değil mi? Hoş natürel fakat o alttaki kırmızı çizgi var ya, hah işte o maaşlı çalışanların medyan maaşı. Yani bütün maaşları üstten aşağı yazınca ortada kalan kıymet her neyse medyan maaş o oluyor. Kişi başına düşen maaş daima yükselmiş fakat medyan bedel birebir kalmış durumda.
Eskiden canavar olarak çizilen “enflasyon”
Bir periyot ülkemizde her gazetenin, her haber yayınının bir numaralı konusu enflasyon canavarıydı. 1971 yılından evvel sabit giden kümülatif enflasyon, sadece 50 yılda on katına çıktı. Değeri 10 sent olan herhangi bir şeyin fiyatı vakit içerisinde 1 dolara geldi.
Bu da bilinen adıyla TÜFE, yani tüketici fiyat endeksi grafiği. 1971 yazan çizgiden daha sonra fiyatların nasıl hareket ettiğini gorebilmek mümkün. 1971’den daha sonra fiyat artışları epeyce daha fazla oluyor.
Bir de “emlak” kanadına bakalım
Favori grafiğim bu. Ortalama gelire sahip bir kişinin, ortalama mesken alması için gereken süreyi buradan gorebiliriz. 1971’dilk evvel 2.4 yıl olan bu mühlet, vakit içerisinde 7 yıla kadar çıkmış durumda. Konut kiralarının meblağlarında da emsal bir durum kelam konusu, konut kiraları bu süreçte 6 katına çıktı. Maaşların aşağı üst birebir düzeyde seyrettiğini de hatırladığımızda, maaştan konut almaya ayırabileceğimiz para da azalıyor.
Altından vazgeçmek bu kadar değişime niye olabilir mi?
Dünyadaki bütün para karşılıksız basılabilen kağıtlara yahut fizikî karşılığı olmayan prestiji paraya (fiat para) dayalı sistemde büyüme epey süratli olabiliyor. Sonuçta merkez bankaları serbestça para basabilme hakkına kavuşuyor. Hükümetler de haliyle istedikleri kadar parayı kullanabiliyor. Bu da global manada bakınca, bilhassa parasının gücü olan ülkelerin çılgınca borç yaratıp bu borçla büyümelerini görüyoruz.
Paranın kıymeti de düştükçe enflasyon daha da tesirli olmaya başladı. Varlıklı ise zenginleşmesini arttırarak devam etti. Enflasyon ise insanların alım güçlerini eritmeye başladı. Maaşlar artarken maaşların alabildiği şeylerin sayısı azaldı.